مقدمه

خط چهره مكتوب زبان است و همان‏گونه كه زبان از مجموعه اصول و قواعدى به نام »دستور زبان« پيروى مى‏كند، خط نيز بايد پيرو اصول و ضوابطى باشد كه ما مجموع آن اصول و ضوابط را »دستور خط« ناميده‏ايم.

خطّ فارسى، به موجب اصل پانزدهم قانون اساسى جمهورى اسلامى ايران، خطّ رسمى كشور ماست و كلّيه اسناد رسمى و مكاتبات و كتابهاى درسى بايد به اين خط نوشته شود و طبعاً چنين خطّى بايد قواعد و ضوابطى معلوم و مدوّن داشته باشد تا همگان، با رعايت آنها، هويّت خط را تثبيت كنند و محفوظ دارند. تدوين مجموعه قواعد و ضوابط خطّ فارسى، مخصوصاً در سال‏هاى اخير كه استفاده از رايانه در عرصه خط و زبان روزافزون شده و حروفچينى و صفحه‏آرايى و ويرايش و نمونه‏خوانى و تهيه نمايه و كارهاى بسيار ديگرى در حوزه نگارش و چاپ بر عهده رايانه قرار گرفته و در نتيجه دايره شاغلان به امر چاپ و تكثير از حلقه متخصّصان سنّتى اين فن بسى فراتر رفته و فراختر شده، ضرورت و اهميت بيشترى پيدا كرده است، چنان‏كه نگرانى از خطر بروز تشتّت و اعمال سليقه‏هاى مختلف و متضاد نيز نسبت به گذشته افزايش يافته است.

در باب دستور خطّ فارسى، همواره اختلاف سليقه و مشرب وجود داشته است؛ بعضى طرفدار باز گذاشتن دست نويسنده در انتخاب شيوه نگارش بوده و حداكثر جواز و رخصت را تجويز مى‏كرده‏اند و بعضى ديگر، برعكس، گرايش به وضع قوانينى عام و قطعى و تخلّف‏ناپذير داشته و آرزو مى‏كرده‏اند كه در عالم خط و كتابت نيز قوانينى شبيه قوانين حاكم بر علايم رياضيات حاكم باشد. از جهتى ديگر، برخى از اهل فن معايب و مشكلات موجود در خطّ فارسى را تا آن اندازه فراوان و جدّى دانسته‏اند كه رفع آنها را جز با افزودن و در كار آوردن حروف و علايم جديد ميسّر نمى‏شمرده‏اند و گروهى ديگر كمترين تحوّل و تبدّلى را در خطّ فعلى نپذيرفته و آن را به زيان زبان مى‏دانسته‏اند.

فرهنگستان زبان و ادب فارسى جمهورى اسلامى ايران، به حكم وظيفه‏اى كه برحسب اساسنامه خود در پاسدارى از زبان و خطّ فارسى بر عهده دارد، از همان نخستين سال‏هاى تأسيس، در صدد گردآورى مجموع قواعد و ضوابط خطّ فارسى و بازنگرى و تنظيم و تدوين و تصويب آنها برآمد و در اين كار راه ميانه را برگزيد و كوشيد تا در تدوين »دستور خطّ فارسى« اعتدال را رعايت كند. نخستين بار، در سال 1372، به ابتكار جناب آقاى دكتر حسن حبيبى، رياست وقت فرهنگستان، كميسيونى به مديريت دكتر على‏اشرف صادقى و سپس استاد احمد سميعى، اعضاى پيوسته فرهنگستان، تشكيل شد1. اين كميسيون، با تشكيل جلسات متعدّد، دستور خطّ پيشنهادى خود را به شوراى فرهنگستان تسليم كرد و شورا با دقّت و كند و كاو و جديّت بسيار، طى 59 جلسه، آن را مورد بحث و بررسى قرار داد2. نظر شورا همواره بر آن بود كه در تدوين و تصويب مجموعه قواعد و ضوابط خطّ فارسى، از افزودن حرف و علامت جديد به مجموعه حروف و علايم موجود خطّ فارسى پرهيز كند و همان‏گونه كه در ضمن نخستين اصل از قواعد كلّى دستور خطّ مذكور در اين دفتر آمده است، سعى كرد تا چهره خطّ فارسى حفظ شود. اين اعتدال و احتياط از آن جهت ضرورى دانسته شد كه، به اعتقاد اعضاى فرهنگستان، خط اصولاً طبيعت و ماهيتى دارد بسى پيچيده‏تر از علايم علومى مانند رياضيات، و توقع قانونمندى مطلق و قاطع از خط داشتن و راه را بر هر گونه استنباط و سليقه بستن با اين طبيعت ناسازگار است. علاوه بر اين، فرهنگستان، در بررسى و تصويب قواعد و ضوابط خطّ فارسى، معتقد بوده است كه تثبيت قواعد متعارف و كمابيش مرسوم خطّ فارسى، در اوضاع و احوال فعلى، ضرورى‏تر و سودمندتر است از وارد كردن حرف و علامتى جديد كه ممكن است، با برانگيختن عقايد موافق و مخالف و صف‏آرايى و جبهه‏گيرى، به اصل مقصود كه همانا تثبيت آن قواعد است لطمه جدّى وارد كند.

فرهنگستان در پى آن بود كه تا سر حدّ امكان خطّ فارسى را قانونمند و قاعده‏پذير سازد تا از آشفتگى و هرج و مرج جلوگيرى شود؛ اما از توجّه به طبيعت خط به طور كلى و بويژه طبيعت خطّ فارسى و نيز ذوق و سليقه و پسند اهل فن غفلت نكرد و، هر جا اعمال قانون را موجب پديد آمدن فهرست بالابلندى از استثناها ديد، از تصويب و تجويز آن خوددارى كرد و با رعايت انعطاف، ميدان را براى ذوق و سليقه باز گذاشت.

پس از آنكه با بررسيهاى طولانى، اصلاحات لازم در پيشنهاد كميسيون اوليّه اعمال شد، مجموعه قواعد و ضوابط، پيش از تصويب نهايى، به‏صورت پيشنهاد در دفترى به نام »دستور خطّ فارسى׫ منتشر گرديد و به حضور استادان و صاحب‏نظران و معلّمان و نويسندگان و عموم كسانى كه با شيوه نگارش و املاى خطّ فارسى سر و كار دارند تقديم شد تا با ملاحظه آن، رأى و نظر خود را اعلام كنند و اگر در آن نقص يا خطايى مى‏بينند متذكّر شوند.

بسيارى از مؤسسات علمى و صاحب‏نظرانى كه آن متن پيشنهادى را دريافت كرده بودند از سر لطف در آن تأمّل كردند و با ارسال آراء خود فرهنگستان را در تهذيب و تكميل اين قواعد و ضوابط يارى نمودند. در پايان مهلت مقرّر، آراء رسيده كه بعضى متضمّن اظهارنظرهاى كلّى و بعضى مشتمل بر جرح و تعديل و نقد قواعد و ضوابط بود، برحسب نظم موجود در متن پيشنهادى، تفكيك شد و يكجا در مجموعه‏اى نسبتاً مفصّل در اختيار اعضاى شوراى فرهنگستان قرار گرفت. شورا بار ديگر بررسى دستور خطّ فارسى را در دستور كار خود قرار داد و با ملاحظه همه اظهارنظرهاى رسيده از سوى صاحب‏نظران و نيز اعضاى پيوسته فرهنگستان، طى ده جلسه به بازنگرى در متن پيشنهادى اوليه پرداخت و سرانجام »دستور خطّ فارسى« را در جلسه دويست و يازدهم خود در تاريخ 80/4/30 تصويب كرد و آن را براى تأييد و تنفيذ به حضور رياست محترم جمهور و رياست عاليهّ فرهنگستان زبان و ادب فارسى جمهورى اسلامى ايران تقديم كرد.

در اين مقدمه، توجّه خوانندگان را، پيش از آنكه به قواعد خطّ فارسى مذكور در اين دفتر نظر كنند، به چند نكته جلب مى‏كند:

1. اين مجموعه، در وهله اوّل، نه براى متخصّصان زبان و ادبيات فارسى و زبانشناسان بلكه براى مخاطبانى نوشته شده است كه با زبان فارسى در حدّ عموم باسوادان و تحصيل كردگان جامعه ما آشنايى دارند. به همين جهت، در نگارش آن سعى شده است تا از استعمال اصطلاحات و تعاريفى كه فهم آنها تنها براى متخصّصان ميسّر باشد خوددارى شود و حتى‏الامكان از زبانى استفاده شود كه براى عامّه باسوادان به آسانى قابل درك باشد. همين امر ممكن است ناگزير سبب شده باشد كه گاهى از دقّت مطلب كاسته شود و چون سهولت استفاده از قواعد و پرهيز از سنگينى و گران‏بارى مطالب اهميت داشته است، از وضع قاعده براى بعضى از موارد استثنا خوددارى شود، هر چند ممكن است متخصّصان بتوانند در ضمن مباحث علمى خود با موشكافى براى آن استثناها نيز قاعده يا قواعدى وضع كنند. 2. در دهه‏هاى اخير، بيشترين اختلاف نظر در باب شيوه املاى كلمات فارسى بر سر موضوع جدانويسى و يا پيوسته‏نويسى كلمات مركّب بوده است. فرهنگستان، چنان كه گفته شد، در اين باب راه ميانه را برگزيده و كوشيده است تا فقط مواردى را كه جدا نوشتن و يا پيوسته نوشتن آنها الزامى است، تحت قاعده و ضابطه درآورد و شيوه نگارش باقى كلمات مركّب را به ذوق و سليقه نويسندگان واگذار كند.

3. همه مسائل و مشكلات خطّ فارسى در اين دفتر مطرح نشده و آيينمند كردن امورى از قبيل نشانه‏گذارى يا سجاوندى و شيوه برگردان كلمات خارجى به خطّ فارسى و يا كلمات فارسى به خطّ خارجى در اين مجموعه قواعد مورد نظر نبوده است.

4. شعر فارسى همه جا از قواعد و ضوابط عمومى دستور خطّ فارسى پيروى نمى‏كند و، گهگاه به ضرورت، از قواعد ديگرى پيروى مى‏كند. اين دستور خط نه براى شعر فارسى، بلكه براى نثر فارسى تدوين و تنظيم شده است، بنابراين در آينده مى‏توان آن را با ضميمه‏اى متناسب با شعر فارسى تكميل كرد.

5. سليقه‏هاى خاص خطّاطان، كه از ديرباز در عرصه هنر خوشنويسى در نگارش خطّ فارسى مرسوم و معمول بوده، از دايره بحث و بررسى بيرون نهاده شده است.

6. در بيان قواعد، چنان‏كه در تدوين متون قانونى مرسوم و متداول است، از ذكر علّت خوددارى شده، اما در بيان موارد استثنا، سعى شده است تا علّت استثنا بيان شود.

7. براى روشن‏تر شدن مفاد قواعد، در ذيل هر قاعده شواهدى ذكر شده است. در مواردى كه براى قاعده استثنايى مقرّر گشته، فهرست بسته تمام موارد استثنا به دست داده شده و يا خود استثنا به صورت قاعده درآمده است.

8. هر جا قاعده‏اى ذكر شده است، آن قاعده معمولاً با افزوده شدن اجزايى مانند »ياى نسبت« و يا »هاى بيان حركت« )هاى غير ملفوظ( به آخر كلمه و در نتيجه طولانى‏تر شدن املاى كلمه، تغيير نمى‏كند. مثلاً اگر در نوشتن »همكار« به سبب تك‏هجايى بودن جزء دوم كلمه، حكم به اتّصال دو جزء »هم« و »كار« داده شده است، اين حكم با افزوده شدن »ى« در كلمه »همكارى« نيز اعمال مى‏شود.

9. سعى شده است كه »دستور خطّ فارسى« با جدولهاى متعدّد و مفصّلى همراه گردد تا دستيابى استفاده كنندگان به همه موارد آسانتر و سريع‏تر شود.

فرهنگستان از همه كسانى كه با ملاحظه متن پيشنهادى اوّليه درباره آن اظهار نظر كرده‏اند تشكر مى‏كند و به‏ويژه از مقام معظّم رهبرى، حضرت آيت‏اللَّه خامنه‏اى، كه نكته‏هايى در باب دستور خطّ فارسى متذكّر شده‏اند سپاسگزار است.

همچنين از گروهى از استادان دانشگاههاى اصفهان و دانشگاه آزاد اسلامى تهران، رشت، خمينى شهر و دهاقان كه نظر خود را بدون ذكر نام ارسال كرده‏اند و نيز از آقايان و خانمها دكتر محمّدمهدى ركنى و دكتر مهدى مشكوةالدّينى )از دانشگاه فردوسى مشهد(، دكتر غلامحسين غلامحسين‏زاده )از دانشگاه تربيت مدرّس(، دكتر كتايون مزداپور و دكتر ايران كلباسى )از پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى(، دكتر على‏اكبر ترابى )از دانشگاه صنعتى سهند تبريز(، دكتر بهروز ثروتيان و دكتر مصطفى ذاكرى، دكتر رحمان مشتاق‏مهر )از دانشگاه تربيت معلّم تبريز(، دكتر مرتضى كاخى )از انتشارات اميركبير(، مهندس احمد منصورى )از انتشارات فرهنگان(، سرتيپ غلامرضا زنديان )از دفتر واژه‏گزينى نيروهاى مسلح(، محمّدرضا زرسنج )از آموزش و پرورش استان فارس(، على شريفى )از دفتر مجلات و نشر شاهد(، على مصريان و محمّدرضا طاهرزاده و جاويد جهانشاهى و ناصر داور و عباس معارفى و بتول كرباسى و از استادان دكتر جلال متينى )مقيم ايالات متحده امريكا(، دكتر كاظم ابهرى )مقيم استراليا( و سيّد مصطفى هاشميان )مقيم بلژيك( كه با ارسال نقد و نظر خود در تدوين اين مجموعه سهيم بوده‏اند تشكر مى‏كند.

فرهنگستان در تدوين اين مجموعه وامدار همه كسانى است كه در دهه‏هاى گذشته و سالهاى اخير در اين باب تلاش كرده‏اند و مخصوصاً از استادان احمد سميعى و ابوالحسن نجفى، اعضاى پيوسته فرهنگستان، كه در تأليف اين دفتر سهمى عمده بر عهده داشته‏اند تشكر مى‏كند. از آقاى دكتر حسين داودى و خانم زهرا زندى مقدّم نيز كه در تكميل و تنظيم اين مجموعه تلاش كرده‏اند سپاسگزار است و ياد استادان در گذشته مرحوم دكتر مصطفى مقرّبى و مرحوم دكتر جعفر شعار را گرامى مى‏دارد.××

اميد است انتشار »دستور خطّ فارسى« انتظار همه كسانى را كه خواهان آيينمندى و انضباط بيشتر خطّ فارسى‏اند برآورد و گامى در راه استوارى پايه‏هاى زبان و خطّ فارسى محسوب شود.

غلامعلى حدّاد عادل

رييس فرهنگستان زبان و ادب فارسى

پانوشت‏ها:

1. اعضاى اين كميسيون عبارت بودند از آقايان دكتر محمّدرضا باطنى (16 جلسه، از 72/2/7 تا 72/6/30)، دكتر جواد حديدى، دكتر على‏محمّد حق‏شناس، دكتر حسين داودى، استاد اسماعيل سعادت، استاد احمد سميعى )گيلانى(، مرحوم دكتر جعفر شعار، دكتر على‏اشرف صادقى )كه تا جلسه مورخ 28 دى 1372 شركت داشتند و پس از آن به علت مسافرت براى استفاده از فرصت مطالعاتى در جلسه شركت نكردند(، مرحوم دكتر مصطفى مقرّبى و استاد ابوالحسن نجفى.

2. دستور خطّ فارسى در شوراى فرهنگستان در دو شور مورد بحث و بررسى قرار گرفت. شور اوّل جمعاً در 41 جلسه )از 74/7/3 تا 76/9/3) و شور دوم در 18 جلسه )از 77/2/28 تا 77/9/16) صورت گرفت. اعضاى شورا در اين جلسات عبارت بودند از: مرحوم استاد احمد آرام )فقط 8 جلسه(، استاد عبدالمحمّد آيتى، دكتر نصراللَّه پورجوادى، مرحوم دكتر احمد تفضّلى (25 جلسه(، دكتر حسن حبيبى، دكتر غلامعلى حدّاد عادل، دكتر جواد حديدى (12 جلسه، از 77/4/8)، استاد بهاءالدّين خرمشاهى، دكتر محمّد خوانسارى، دكتر على رواقى، دكتر بهمن سركاراتى، استاد اسماعيل سعادت (12 جلسه، از 77/4/8)، استاد احمد سميعى، دكتر على‏اشرف صادقى، دكتر حميد فرزام، سركار خانم دكتر بدرالزمان قريب (12 جلسه، از 77/4/8)، دكتر فتح‏اللَّه مجتبايى (7 جلسه، از 77/4/8)، دكتر مهدى محقّق، دكتر حسين معصومى همدانى )فقط 1 جلسه(، مرحوم دكتر مصطفى مقرّبى (50 جلسه(، استاد ابوالحسن نجفى. همچنين آقايان دكتر جواد حديدى )تا جلسه 144 مورخ 77/4/8) و دكتر حسين داودى و مرحوم دكتر جعفر شعار نيز به عنوان صاحب‏نظر در اين جلسات حضور داشتند.

× آقاى دكتر سليم نيسارى قبلاً كتابى با همين عنوان به طبع رسانده‏اند: دستور خطّ فارسى، تهران، 1374.

×× از آقايان دكتر حسين واثق )از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكى(، حسين موثّق )از دانشگاه صنعتى اصفهان(، موسى صديقى )از وزارت ارشاد(، مهدى ميرجابرى، صالح آزاده‏دل و م.ى. قطبى كه با اظهار نظرِ كلّى در باب خطّ فارسى فرهنگستان را يارى كرده‏اند سپاسگزارى مى‏شود.

▲بالا